Charakterystyka współczesnych form ustrojowych państw: państwo demokratyczne systemu prezydenckiego, parlamentarno – gabinetowego i mieszanego.
POJĘCIE SYSTEMU POLITYCZNEGO
System, to najogólniej mówiąc, każdy skoordynowany wewnętrznie i wykazujący określoną strukturę zbiór elementów. Strukturę zaś, możemy określić jako ogół związków między elementami, uwarunkowanych przynależnością tych elementów do danego systemu.
W literaturze przedmiotu często przedstawiany jest pogląd, że państwo jest jednym z głównych elementów wchodzących w skład systemu politycznego. Taki pogląd może być utrzymany tylko wtedy, gdy przez państwo będzie się rozumieć cały aparat państwowy.
Sam termin „system polityczny” został upowszechniony dopiero w kilku ostatnich dziesięcioleciach. Może być rozumiany jako ogół organów państwowych, a także partii politycznych, organizacji społecznych oraz grup formalnych i nieformalnych, uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa, jak również ich wzajemne stosunki, tworzące funkcjonalną całość. W dawniejszych opracowaniach na określenie tego, co nazywamy dzisiaj systemem politycznym używano innych określeń, takich jak: organizacja polityczna społeczeństwa, ustrój polityczny, struktura polityczna oraz makrostruktura polityczna.
Współczesne systemy polityczne mogą być klasyfikowane na wiele sposobów. Najbardziej klarownym wydaje się być jednak podział opracowany przez K.A. Wojtaszczyka, zdaniem którego można wyróżnić
1. Ze względu na charakter reżimu politycznego:
– Państwo demokratyczne
– Państwo totalitarne
– Państwo autorytarne
2. Ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego
– Monarchię i republikę
– Systemy prezydialne i parlamentarne
– Systemy: parlamentarno – gabinetowy, gabinetowo – parlamentarny, prezydencki, mieszany, parlamentarno – komitetowy
3. Ze względu na struktury terytorialno – administracyjne państwa:
– Państwo unitarne
– Państwo złożone (federacyjne)
– Państwo autonomiczne
Propozycji klasyfikacji systemów politycznych można przytaczać jeszcze wiele, dla naszych dalszych rozważań najważniejszy będzie jednak podział ze względu na strukturę władz i metody realizacji zadań państwowych. Znajduje on szerokie odzwierciedlenie w pracach konstytucjonalistów i politologów nad określeniem charakteru ustroju państwowego.
Jest to podział na:
1) system prezydencki;
2) system półprezydencki;
3) system parlamentarno – gabinetowy;
4) system parlamentarno – komitetowy (rządów zgromadzenia).
Ja zajmę się opisem systemu prezydenckiego oraz systemu parlamentarno – gabinetowego.
SYSTEM PREZYDENCKI
(na przykładzie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej) Podstawowe zasady ustrojowe
„System prezydencki to zespół zasad prawnoustrojowych, określających w szczególny sposób stosunki pomiędzy parlamentem jako władzą ustawodawczą, prezydentem jako szefem państwa i zarazem szefem rządu (administracji) oraz ministrami jako doradcami prezydenta i realizatorami jego polityki, a także sądami jako organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości i zarazem kontrolującymi konstytucyjność ustaw parlamentu oraz aktów prezydenta i innych organów administracyjnych”
System prezydencki w swojej klasycznej postaci ukształtował się w Stanach Zjednoczonych, a według powszechnej i niebezzasadnej opinii, przeniesienie tego systemu do innych krajów jest bardzo trudne.
F. Siemieński, charakteryzując system prezydencki, w sposób syntetyczny wskazał na cztery podstawowe zasady tego systemu:
1. Prezydent jest głową państwa i zarazem szefem administracji. W systemie tym nie występuje premier rządu oraz rząd jako organ kolegialny, jak ma to miejsce w systemie parlamentarno – gabinetowym. Prezydent mianuje ministrów, którzy sąjego doradcami i wykonawcami jego woli, jak też kierownikami odpowiednich resortów. Ministrowie nie są odpowiedzialni politycznie przed parlamentem, który zatem nie może żądać ustąpienia ministra.
2. Prezydent jest równorzędnym z parlamentem reprezentantem narodu, ponieważ wybierany jest w wyborach powszechnych, podobnie jak parlament. Zasada ta jest wyrazem politycznej niezależności prezydenta od parlamentu, a jednocześnie służy umocnieniu jego pozycji wobec innych naczelnych organów państwowych.
3. Prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem. Parlament zatem, powołując prezydenta, nie może też odwołać go przed upływem kadencji.
4. Zarówno prezydent, jak i ministrowie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej. Według Konstytucji USA do odpowiedzialności konstytucyjnej może prezydenta pociągnąć Izba Reprezentantów, skazać zaś Senat.
System prezydencki opiera się na założeniu rozdzielności władz oraz względnej równości kompetencji władzy ustawodawczej i wykonawczej. Funkcja ustawodawcza przyznana jest bowiem parlamentowi, władza wykonawcza (egzekutywa) nie ma zaś formalnie prawa do zgłoszenia inicjatywy ustawodawczej. Ponadto zarówno legislatywa, jak egzekutywa pochodzą z odrębnych wyborów powszechnych. Również ustanie działalności tych organów następuje zgodnie z zasadą ich wzajemnej niezależności: egzekutywa nie może rozwiązać parlamentu, parlament zaś nie jest władny obalić egzekutywy z przyczyn politycznych.
System organów państwowych
Prezydent
Zakres uprawnień władczych Prezydenta USA określają zarówno unormowania konstytucyjne, jak pozakonstytucyjne możliwości działania, ukształtowane drogą tradycji. Te ostatnie są w coraz większym zakresie wykorzystywane w praktyce politycznej, powiększając stopniowo zakres władzy prezydenta do ogromnych rozmiarów.
Specyfika urzędu prezydenta polega na tym, iż w jednym ręku skoncentrowane są role, które w systemie parlamentarno – gabinetowym podzielone są między wiele organów centralnych, a mianowicie głowy państwa, szefa rządu, naczelnego dowódcy sił zbrojnych.
Jako głowa państwa prezydent pełni funkcje reprezentacyjne i ceremonialne (np. przyjmowanie wizyt przywódców państw obcych oraz listów uwierzytelniających ambasadorów, dekorowaniem zasłużonych, otwieraniem różnych uroczystości itp.). Może nadto stosować prawo łaski. Stanowisko szefa administracji (rządu) daje prezydentowi faktycznie największą władzę. Mając bowiem do dyspozycji ogromny aparat urzędniczy, a zwłaszcza swoją bezpośrednią administrację, liczne rady i komisje prezydenckie oraz departamenty, biura i agencje federalne, prezydent dysponuje ogromną władzą osobistą.
Jako naczelny dowódca sił zbrojnych prezydent kształtuje politykę militarną Stanów Zjednoczonych. Jednakże w tych sprawach wiele do powiedzenia ma także Kongres, poprzez ustalenie budżetu, zatwierdzanie wysokich stanowisk w wojsku, a także prawo wypowiadania wojny. Prezydent sprawuje dowództwo nad wojskiem zarówno w czasie wojny, jak pokoju. Może również posłużyć się interwencją wojskową bez wypowiedzenia danemu krajowi wojny.
Prezydent nie jest wybierany przez ciało ustawodawcze, lecz w wyborach powszechnych i pośrednich (przez kolegium elektorów). Zakładano, tworząc taką regulację konstytucyjną iż wybór pośredni nie tylko ograniczy wpływ mas na rządy, ale także przyczyni się do osłabienia bardzo silnej pozycji prezydenta, poprzez odebranie mu prawa i możliwości powoływania się na bezpośredni mandat ludu.
Parlament
Parlament USA, czyli Kongres, składa się z dwóch izb: Izby Reprezentantów oraz Senatu. Przewodniczący Izby Reprezentantów wywodzi się zawsze z partii większościowej w izbie, gdyż tylko większość może doprowadzić do wyboru swojego kandydata. Senatowi zaś przewodniczy z urzędu wiceprezydent Stanów Zjednoczonych, będący w tym przypadku łącznikiem pomiędzy prezydentem a przywódcami Senatu.
Na ustawodawcze i pozaustawodawcze kompetencje Kongresu składają się następujące uprawnienia:
1. Ustrojodawcze – prawo do inicjatywy w sprawie wniesienia poprawek do Konstytucji
2. Wyborcze – uczestniczenie w procesie wybierania prezydenta i wiceprezydenta
3. Sądownicze – prawo do postawienia prezydenta i wiceprezydenta w stan oskarżenia o zdradę stanu
4. Wykonawcze – Senat zatwierdza kandydatury na wysokie stanowiska w rządzie federalnym, Kongres zaś nadzoruje działalność władzy wykonawczej
5. Kontrola nad administracją
6. Badanie zagadnień związanych z projektem ustawy lub polityką rządu
7. Ustawodawcze
Sąd najwyższy
Sąd najwyższy jest najwyższym organem sądowniczym. W jego skład wchodzi prezes oraz 8 sędziów. Zdaniem P. Andrzejewskiego, P. Deszczyńskiego i K. Gołaty o pozycji Sądu Najwyższego w systemie politycznym USA decydują jego funkcje: kreacyjna, interpretacyjna i ustrój odawcza.
Funkcja kreacyjna wiąże się z poważną rolą prawa precedensowego w Stanach Zjednoczonych. Sąd Najwyższy rozstrzygając spory precedensowymi wyrokami nie tylko stosuje, ale także tworzy prawo.
Funkcja interpretacyjna związana jest z wykładnią ustaw i innych aktów stanowionych przez Kongres i władzę wykonawczą.
Funkcja ustrojodawcza wiąże się z przysługującym sądom amerykańskim prawem do kontroli zgodności z Konstytucją innych ustaw i aktów prawnych. Zdaniem W. Szyszkowskiego Sąd Najwyższy działa tu głównie jako organ polityczny, dokonujący wykładni Konstytucji i ustaw z nią związanych, a nie tylko jako organ wymiaru sprawiedliwości.
SYSTEM PARLAMENTARNO-GABINETOWY
Podstawowe zasady ustrojowe
System parlamentarno-gabinetowy to system charakteryzujący się szczególnym stosunkiem do siebie trzech naczelnych organów państwa: parlamentu, prezydenta i rządu. W układzie tym prezydent będąc organem nieodpowiedzialnym politycznie, powołuje rząd (początkowo jedynie premiera, a następnie, na wniosek premiera, innych członków rządu) licząc się przy tym z układem sił politycznych w parlamencie, a rząd realizując władzę wykonawczą odpowiada przed parlamentem za swoją działalność i za działalność prezydenta.
Obecnie system ten występuje w klasycznej formie tylko w Wielkiej Brytanii. Podobną koncepcję ustrój ową przyjęto we Włoszech, Niemczech, a także w wielu innych państwach świata.
Główne zasady działania systemu parlamentarno-gabinetowego:
1. Rząd powoływany jest w ten sposób, że głowa państwa powołuje premiera, a na jego wniosek innych członków rządu.. Chociaż formalnie głowa państwa powołując premiera nie jest związana czyjąś wolą to jednak w praktyce musi się liczyć z układem sił w parlamencie.
2. Głowa państwa nie ponosi za swoją działalność odpowiedzialności politycznej. Dlatego też w omawianym systemie istotną rolę odgrywa instytucja kontrasygnaty, polegająca na tym, że z reguły każdy akt urzędowy głowy państwa musi być równocześnie podpisany (kontrasygnowany) przez właściwego członka rządu, który tym samym bierze na siebie odpowiedzialność za dany akt przed parlamentem.
3. Egzekutywa, aby móc działać skutecznie, musi reprezentować większość parlamentarną.
4. Rząd ponosi solidarnie odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, zarówno za swoją działalność, jak i za akty urzędowe głowy państwa. Jeżeli rząd utraci zaufanie parlamentu obowiązany jest podać się do dymisji. Jednakże w systemie tym głowa państwa nie musi przyjąć dymisji rządu, lecz może także rozwiązać parlament i zarządzić nowe wybory powszechne.
5. Zarówno członkowie rządu, jak i głowa państwa (z reguły) ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną.
Model brytyjski
System parlamentarno-gabinetowy ukształtował się prawie trzy wieku temu w Wielkiej Brytanii. Jest wytworem stopniowej ewolucji „gabinetu”, czyli organu złożonego z powoływanych przez króla ministrów, obradujących jednak nie pod przewodnictwem króla, lecz jednego z ministrów (pierwszego ministra, czyli premiera), przy czym powoływanych z grona większości parlamentarnej, a więc posiadających zaufanie parlamentu. Składający się z Izby Lordów i Izby Gmin parlament jest w Wielkiej Brytanii jedynym i najważniejszym źródłem władzy państwowej. Jest on też forum, na którym podejmowane są wszystkie najważniejsze decyzje polityczne: bezpośrednio za pośrednictwem ustaw lub pośrednio za sprawą odpowiedzialności ministrów przez parlamentem.
Głową państwa jest w Wielkiej Brytanii monarcha. Obecnie sfera uprawnień królowej Elżbiety II sprowadza się jednak tylko do prawa: udzielania rady, ostrzegania i zachęcania. Rola monarchy w systemie politycznym ogranicza się więc jedynie do funkcji reprezentacyjnej i integrującej społeczeństwo brytyjskie. Kluczową rolę w systemie władzy wykonawczej odgrywa premier. Na jego pozycję ustrojową ma wpływ zwłaszcza to, że:
– Jest najważniejszym doradcą królowej i szefem rządu, co stawia go w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do pozostałych członków gabinetu;
– Będąc liderem partii rządzącej jest on formalnie liderem Izby Gmin, a powierzenie tej funkcji innemu członkowi gabinetu wynika jedynie z technicznego podziału czynności;
– Pozostaje liderem swojej partii, co daje mu nieograniczoną władzę wobec innych organów partii;
– Faktycznie przejął prerogatywy monarchy w zakresie rozwiązania parlamentu;
– Bierze udział w wykonywaniu przez monarchę prerogatyw związanych z nadawaniem tytułów.
Model niemiecki
Niemiecka odmiana systemu parlamentarno-gabinetowego, zwana systemem kanclerskim, charakteryzuje się odrzuceniem zasady, że szef rządu jest primus inter pares wśród członków gabinetu. Zgodnie z Konstytucją Kanclerz Federalny kieruje rządem i politycznie odpowiada przez Parlamentem Federalnym (Bundestagiem). Konstytucyjna rola Prezydenta RFN – poza udziałem w wyborze kanclerza -jest niewielka i w praktyce sprowadzona do funkcji reprezentacyjnych. Prezydent RFN reprezentuje jedynie państwo, ale nie rządzi. Jego akty urzędowe muszą być podpisane (kontrasygnowane) przez kanclerza lub właściwego ministra.
Kluczową rolę w organach wykonawczych RFN odgrywa kanclerz. Kiedy zostanie wybrany przez Parlament Federalny, formuje skład swojego gabinetu. Jego głównym uprawnieniem jest sprawowanie politycznego kierownictwa. W ramach wytyczanej przez niego linii politycznej każdy z ministrów samodzielnie kieruje swoim resortem, a różnice zdań między ministrami rozstrzyga rząd. Kanclerz jest również głównym podmiotem zaufania i odpowiedzialności parlamentarnej. Utrata poparcia bezwzględnej większości członków Parlamentu Federalnego powoduje zmianę na stanowisku kanclerza oraz powołanie nowego rządu.
Parlament w RFN składa się z dwóch izb: izby niższej – Parlamentu Federalnego (Bundestagu) i izby wyższej – Rady Federalnej (Bundesratu), co jest następstwem federalnego charakteru państwa. Bundestag jest jedynym ogólno federalnym organem przedstawicielskim. Ogrywa bardzo ważną rolę w procesie legislacyjnym, wytycza zasady polityki państwa i jego organów oraz kontroli działalności programującej i wykonawczej rządu federalnego. Nieco odmienna jest pozycja ustrojowa Bundesratu. Wyraża on bowiem swoim składem osobowym terytorialną strukturę państwa, a jego członkowie nie pochodzą z wyborów powszechnych, lecz reprezentują rządy krajów związkowych. To głównie za pośrednictwem tego organu poszczególne kraje związkowe uczestniczą w ustawodawstwie i administracji federalnej.
Jarosław Praclewski