KRZYŻ CZYNU BOJOWECO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH NA ZACHODZIE

Krzyż nosi się na wstążce szerokości 42 mm z pionowym paskiem biało-amarantowym szerokości 12 mm pośrodku i pionowymi paskami niebieskim, czarnym i zielonym szerokości 5 mm po obu stronach paska środkowego. Barwy wstążki nawiązują do kolorów mundurów Wojska Polskiego.

Srebrzony, oksydowany krzyż jest stylizowany na krzyż maltański o wymiarach 42 x 42 mm.

Na awersie w części środkowej został umieszczony orzeł Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Krzyż zaprojektował Edward Gorol.

Jak podaje ustawa, na wstążce krzyża mogą być noszone poprzeczne klamry wykonane z metalu o szerokości 5 mm z nazwami bitew, w których odznaczony brał udział: NARWIK, LACARDE, MAICHE-ST. HIPPOLYTE, BITWA O ANGLIĘ, TOBRUK, MONTE CASSINO, ANKONA, FALAISE – CHAMBOIS, AXEL, ARNHEM, BREDA, BOLONIA, WILHELMSHAVEN, DZIAŁANIA BOJOWE LOTNICTWA, BITWY I KONWOJE MORSKIE. Był to zwyczaj stosowany w armiach państw obcych, m.in. w armii brytyjskiej.

Na rewersie znajduje sią napis „Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939-1945″.

POLSKIE SIŁY ZBROJNE NA ZACHODZIE

Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie to zorganizowane formacje wojskowe utworzone jesienią 1939 roku poza granicami Polski na podstawie międzysojuszniczych umów podpisanych przez Wielką Brytanię i Francję. Dowodził nimi Naczelny Wódz. Ich wkład w wygraną podczas II wojny światowej jest nie do przecenienia.

Odbudowa Polskich Sil Zbrojnych poza granicami II Rzeczypospolitej Polskiej wymagała szczegółowych umów z mocarstwami zachodnimi. Początkowo podstawą polityki rządu RP na uchodźstwie wobec Francji pozostawały umowa sojusznicza zawarta w 1921 roku, traktat gwarancyjny z 1925 roku, układ polityczny z 4 września 1939 roku oraz podpisana pięć dni później umowa o tworzeniu na terenie Francji dywizji złożonej z polskich ochotników. Po klęsce wrześniowej ostatnie z zawartych porozumień zostało rozszerzone. Władze Rzeczypospolitej, mimo konieczności opuszczenia kraju, postanowiły kontynuować walkę w oparciu sojuszników. Naczelny Wódz, generał Władysław Sikorski, w rozkazie skierowanym do żołnierzy 7 listopada 1939 roku pisał: […] Wśród niebywałej w dziejach katastrofy, której uległa Ojczyzna nasza, wśród strasznej zbiorowej niedoli i goryczy przegranej, otuchą i wiarą przejmuje pamięć o dowiedzionym bohaterstwie żołnierza polskiego i całego narodu. Świadczą o nim straty nieprzyjaciela, poniesione w Polsce. […] Nie złamany został duch wojska i narodu, nie wyczerpana żywa jego siła. Wałka trwa. Biją się nasi marynarze. Bić się będą nasi lotnicy. Niebawem wyruszą w pole pierwsze nasze pułki. […] Z wiarą idziemy w przyszłości z tą świadomością, że jesteśmy główną nadzieją naszego nieszczęśliwego narodu, któremu ponieść mamy wyzwolenie. […] Jestem najgłębiej przekonany, że w okresie zaszczytnej próby wykażecie, obok legendarnego bohaterstwa polskiego, wszelkie te wartości, które w wojnie dzisiejszej zapewniają armii zwycięstwo. Armia polska, ta jedyna obecnie ostoja ciężko doświadczonego narodu, położonego w niej zaufania kraju nie zawiedzie. Jej żołnierze, od zwykłego szeregowca począwszy, a na Naczelnym Wodzu skończywszy, zwyciężą albo zginą, bijąc się o honor i wielkość swej Ojczyzny. Tak nam dopomóż Bóg!


ORP „Błyskawica”

POLSKIE ODDZIAŁY

4 stycznia 1940 roku generał Władysław Sikorski zawarł porozumienie z rządem Francji o utworzeniu 85-tysięcznej Armii Polskiej. Wkrótce powstały: 1. Dywizja Grenadierów (gen. Bronisława Ducha), 2. Dywizja Strzelców Pieszych (gen. Bronisława Prugar-Ketlinga), 3. Dywizja Piechoty (płka Tadeusza Zieleniewskiego), 4. Dywizja Piechoty (gen. Rudolfa Dreszera), Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich (gen. Zygmunta Bohusza- -Szyszko) i 10. Brygada Kawalerii Pancernej (płka Stanisława Maczka). Jednocześnie na terenie Syrii przy Francuskiej Armii

Lewantu sformowano Brygadę Strzelców Karpackich (płka Stanisława Kopańskiego). Polskie lotnictwo (gen. Józefa Zająca) tworzyła zaś kadra ewakuowana z Rumunii i Węgier.

Pierwsze działania zbrojne, w których po wrześniu 1939 roku brały udział regularne jednostki Wojska Polskiego, miały miejsce w Norwegii. Wchodząca w skład alianckiego Korpusu Ekspedycyjnego Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich generała brygady Zygmunta Bohusza-Szyszki brała udział w walkach o Narwik na przełomie maja i czerwca 1940 roku. W kampanii norweskiej brała również udział polska marynarka wojenna. 8 kwietnia okręt podwodny ORP „Orzeł” dowodzony przez kapitana Jana Grudzińskiego zatopił statek niemiecki „Rio de Janeiro” przewożący kilkuset żołnierzy desantu. Wobec katastrofalnego rozwoju wydarzeń na froncie zachodnim oddziały alianckie w czerwcu zostały jednak ewakuowane. Wojsko Polskie, wypełniając zobowiązania sojusznicze, stanęło również w obronie Francji.

1. Dywizja Grenadierów bohatersko broniła się m.in. pod Altwiller, Diez i Lagarde. 2. Dywizja Strzelców Pieszych zapisała piękną kartę bojową, broniąc się zaciekle pod Maiche, Demprichard i Saint-Hippolyte, a następnie naciskana przeszła granicę francusko-szwajcarską, gdzie żołnierze zostali internowani. Na front skierowano również 10. Brygadę Kawalerii Pancernej, która odbiła Montbard, a następnie po walkach odwrotowych w Szampanii została rozformowana. W czerwcu 1940 roku przez kanał przewieziono łącznie około 25 tysięcy polskich żołnierzy, z których sformowano 1. Korpus Polski, skierowany do obrony szkockiego wybrzeża. W rozkazie do żołnierzy z 1 lipca 1940 roku generał Władysław Sikorski pisał: Zaczynacie nowy okres waszej twardej służby. Po raz drugi od chwili opuszczenia kraju zbieracie się na obcej ziemi w szeregach narodowych, jako wojsko polskie niezmożone, nieugięte, nie poddające się przeciwnościom, wierne do ostatniego tchu świętej sprawie naszej. […] Liczę, Żołnierze, nadal na wasze poświęcenie, ofiarność i męstwo.

Wielka Brytania stała się „wyspą ostatniej nadziei”. Ocalone w czasie klęski we Francji oddziały Wojska Polskiego, mimo braku uzbrojenia, były liczącym się wsparciem dla Anglii w krytycznych miesiącach 1940 roku, w obliczu zagrożenia desantem nieprzyjaciela. Zawarta 5 sierpnia 1940 roku umowa, regulująca zasady finansowania i pobytu polskich oddziałów na terenie Wielkiej Brytanii, umożliwiła reorganizację polskich oddziałów. Została ona potwierdzona 22 sierpnia ustawą Allied For- ces Act, nadającą Polskim Siłom Zbrojnym prawa należne siłom zbrojnym państw Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. 28 września Naczelny Wódz powołał do życia 1. Korpus pod dowództwem generała Mariana Kukiela. Po dozbrojeniu został skierowany do obrony szkockiego wybrzeża od Firth of Forth do Montrose. 29 kwietnia 1941 roku za podstawę organizacji polskich jednostek przyjęto etaty brytyjskie. Doprowadziło to ostatecznie do przekształcenia korpusu w 1. Korpus Pancerno-Motorowy pod dowództwem generała Mieczysława Boruty-Spiechowicza. Z jednostek wchodzących w jego skład pełną gotowość bojową osiągnęła jedynie wydzielona z niego do inwazji na kontynent 1. Dywizja Pancerna generała Stanisława Maczka. 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa generała Stanisława Sosabowskiego, podporządkowana bezpośrednio Naczelnemu Wodzowi, w chwili użycia jej w boju miała braki etatowe na poziomie 30 procent. Pozostałe jednostki korpusu nigdy nie weszły do walki. Mimo to korpus do końca wojny stanowił istotne zaplecze szkoleniowe dla Polskich Sił Zbrojnych.

2. Korpus Polski został sformowany 21 lipca 1943 roku z najlepszych jednostek wydzielonych z Armii Polskiej na Wschodzie. Wśród nich znalazła się Samodzielna ‘Brygada Strzelców Karpackich powstała w 1940 roku na terenie Syrii i ewakuowana po upadku Francji do Palestyny. Żołnierze generała Stanisława Kopańskiego, dowódcy brygady, zasłynęli w czasie kilkumiesięcznych walk w obronie Tobruku w 1941 roku oraz udziału w bitwie pod El-Gha- zalą, biorąc wówczas do niewoli blisko 1700 Włochów i Niemców. Było to pierwsze pełne „polskie” zwycięstwo na lądzie od września 1939 roku. W 1942 roku Karpatczycy zostali wycofani z frontu i przewiezieni do Iraku, gdzie dołączyli do oddziałów polskich ewakuowanych ze Związku Sowieckiego. 2. Korpus dowodzony przez generała Władysława Andersa tworzyły: 3. Dywizja Strzelców Karpackich, 5. Kresowa Dywizja Piechoty, 2. Brygada Pancerna, 2. Grupa Artylerii. Później w jego skład włączono także 1. Samodzielną Kompanię Komandosów. 2. Korpus był największym związkiem taktycznym Polskich Sił Zbrojnych sformowanych u boku zachodnich aliantów – pod koniec 1945 roku służyło w nim ponad 107 tysięcy żołnierzy. Dzięki napływowi ochotników rekrutowanych m.in. spośród Polaków służących przymusowo w Wehrmachcie organizowano kolejne jednostki, inne były rozbudowywane, np. brygadę pancerną rozwinięto w 2. Warszawską Dywizję Pancerną, a kompanię komandosów w 2. Batalion Komandosów Zmotoryzowanych.

Zimą 1943 i 1944 roku 2. Korpus Polski przewieziono do Włoch i po okresie adaptacyjnym skierowano na front. Szlak bojowy rozpoczął od krwawych walk pod Monte Cassino, którego zdobycie rozsławiło Polskie Siły Zbrojne. Następnie, ścigając nieprzyjaciela, zdobył Ankonę, a sukcesy uwieńczył zdobyciem Bolonii 21 kwietnia 1945 roku. Po bitwie pełniący obowiązki Naczelnego Wodza generał Anders w rozkazie do żołnierzy pisał: […] Walczyliście w niezmiernie ciężkim ufortyfikowanym i zaminowanym terenie. Pobiliście najlepsze dywizje niemieckie. Przeciwnik pozostawił na polu bitwy z górą 1500 zabitych, kilkadziesiąt dział, kilkanaście czołgów, setki broni maszynowej, duże ilości broni piechoty i amunicji. Bóg dał nam zwycięstwo i żołnierz polski pierwszy wszedł do Bolonii. Było możliwe jedynie dzięki bohaterstwu żołnierza, który rozumie, że dziś cały Naród Polski i cały świat widzi, że Polska walczy nadal i bez przerwy o te same ideały, o które weszła do wojny w 1939 roku.

Od 1940 roku Polskie Siły Zbrojne utworzone na terenie Wielkiej Brytanii przygotowywały się do powrotu na kontynent u boku sojuszników. Ze względu na brak żołnierzy do lądowania aliantów w Normandii (6 czerwca 1944 r.) udało się ukończyć formowanie jedynie 1. Dywizji Pancernej dowodzonej przez generała Stanisława Maczka. Pod koniec lipca 1944 roku została ona przewieziona do Francji i jako część 1. Armii Kanadyjskiej wzięła udział w ostatniej fazie walk w Normandii, w walkach pod Falaise. Powierzono jej zadanie zamknięcia okrążenia wokół wojsk niemieckich. W trwających do 22 sierpnia walkach 1. Dywizja Pancerna zniszczyła 70 czołgów niemieckich, 500 samochodów i 100 dział, wzięła do niewoli ponad 5 tysięcy żołnierzy niemieckich przy stratach własnych 2664 żołnierzy. W następnych dniach dywizja wzięła udział w pościgu za wrogiem przez północną Francję i Belgię, wyzwalając m.in. Ypres i Gandawę. Jesienią toczyła uwieńczone sukcesem ciężkie walki w Holandii o Bredę i Moerdjik. Po kilkumiesięcznej przerwie operacyjnej 1. Dywizja Pancerna wzięła udział w ofensywie na zachodzie Niemiec, podczas której pancerniacy generała Maczka m.in. oswobodzili 18 kwietnia 1945 roku obóz jeniecki dla kobiet-żołnierzy Armii Krajowej w Oberlangen. Dywizja zakończyła szlak bojowy 6 maja przyjęciem kapitulacji bazy Kriegsmarine w Wilhelmshaven. Jak podaje Wincenty Iwanowski w pracy „Z dziejów formacji polskich na Zachodzie 1939-1945”, w trakcie kampanii 1944-1945 żołnierze dywizji wzięli do niewoli około 300 niemieckich oficerów i ponad 18 300 szeregowych. Jej straty w tym okresie wyniosły zaś 304 oficerów i około 4850 szeregowych.


Wyposażenie polskiego pilota na pontonie ratunkowym.

Drugą jednostką wydzieloną z 1. Korpusu Pancerno-Motorowego i biorącą udział w działaniach militarnych na froncie zachodnioeuropejskim w 1944 roku była 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa.

Została ona zorganizowana z myślą o powrocie do kraju „najkrótszą drogą” – powietrzną i wsparciu powstania powszechnego. Niestety, uniemożliwiły to względy techniczne (odległość i brak samolotów) oraz polityczne. Naciski władz brytyjskich spowodowały, iż brygada 6 czerwca 1944 roku została włączona w skład 1. Alianckiej Armii Powietrznodesanto- wej i użyta w operacji „Market-Garden”.

Polscy spadochroniarze pod dowództwem generała Stanisława Sosabowskie- go odegrali w walkach na Renem istotną rolę, ratując przed zupełnym zniszczeniem resztki brytyjskiej 1. Dywizji Powietrznodesantowej. Straty brygady wyniosły wówczas 93 poległych i 249 wziętych do niewoli. Wysokie straty poniesione w Holandii uczyniły jednostkę niezdolną do akcji przez kilka miesięcy. W maju 1945 roku powróciła na kontynent i wraz z 1. Dywizją Pancerną weszła w skład alianckich sił okupujących Niemcy.

SIŁY POWIETRZNE I MARYNARKA

Po kampanii wrześniowej w początkach 1940 roku rozpoczęto formowanie Polskich Sił Powietrznych. W maju 1940 roku lotnictwo polskie we Francji liczyło 6863 żołnierzy na czele z generałem Józefem Zającem. W czasie czerwcowych walk piloci odnieśli około 50 zwycięstw powietrznych. Większość z nich (145 pilotów myśliwskich) brała następnie udział w bitwie powietrznej o Wielką Brytanię, walcząc w składzie Dywizjonów 302. i 303. oraz w dywizjonach brytyjskich. Polacy w znacznej mierze przyczynili się do sukcesu Fighter Command, niszcząc co najmniej 131 maszyn wroga. Zwłaszcza sukcesy Dywizjonu 303., oficjalnie uznanego przez RAP – RAF Royal Air Force za naj skuteczniejszy w walkach o Wielką Brytanię, obrosły w legendę. Jak przypomina w jednej z prac Tomasz Kopański, znawca polskiego lotnictwa, w połowie września 1940 roku dowódca bazy Northolt pułkownik Stanley Vincent, który tak jak wielu innych brytyjskich oficerów poddawał w wątpliwość polskie sukcesy, zapragnął przekonać się o nich naocznie. Poleciał więc za pilotami Dywizjonu 303. i obserwował ich walkę z niemieckimi bombowcami. Próbował włączyć się do boju, ale zawsze, kiedy przymierzał się do strzału, uprzedzał go jakiś Polak. Zrezygnował więc z dalszego udziału w starciu. Po wylądowaniu powiedział do oficera wywiadu: Mój Boże, oni naprawdę ich koszą! W późniejszym okresie do walki weszły kolejne polskie dywizjony myśliwskie i bombowe, biorąc udział w działaniach lotnictwa sprzymierzonych nad Francją, Niemcami i Włochami. Na wyróżnienie zasługuje działalność powstałego w 1943 roku Polskiego Zespołu Myśliwskiego (Polish Fighting Team – tzw. Cyrk Skalskiego) pod dowództwem kapitana pil. Stanisława Skalskiego. W czasie walk w Afryce nasi piloci zestrzelili i uszkodzili ponad 30 samolotów niemieckich.


Mundur kobiecy z okresu walk w Afryce i mundur żołnierza polskiego z czasów kampanii francuskiej w 1940 r.

Lotnictwo polskie, liczące w dniu zakończenia II wojny światowej 15 dywizjonów, w tym siedem myśliwskich dziennych (302., 303., 306., 308., 315., 316. i 317.), jeden myśliwski nocny (307.)» cztery bombowe (300., 301., 304. i 305.), jeden myśliwsko-rozpoznawczy (318.), jeden roz poznawczy (309.) oraz jeden dywizjon współpracy z artylerią (663.), wykonało łącznie około 85 tysięcy lotów bojowych, zestrzeliło na pewno 778 samolotów, 207 prawdopodobnie. Ponadto zestrzeliło 190 pocisków V-1, zrzuciło około 15 tysięcy bomb i min morskich, zniszczyło kilka tysięcy pojazdów mechanicznych i zatopiło około 200 statków nieprzyjaciela.


Mundur generała Kazimierza Sosnkowskiego ze zbiorów muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Pisząc o udziale żołnierzy polskich walczących na Zachodzie w czasie II wojny światowej, nie można pominąć marynarzy. Okręty Polskiej Marynarki Wojennej odznaczyły się m.in. w operacji norweskiej, w bitwie o Atlantyk, osłonie konwojów oraz działaniach na Morzu Śródziemnym. Szacuje się, że uczestniczyły w 665 starciach i 20 bitwach morskich oraz eskortowaniu 787 konwojów. Ponadto przeprowadziły 1162 patrole. Zatopiły 7 okrętów nawodnych i 2 podwodne, 39 statków transportowych, uszkodziły 16 okrętów nawodnych i 8 podwodnych. Zestrzeliły 20 samolotów wroga. Okręty (2 krążowniki, 10 niszczycieli, 5 okrętów podwodnych i 12 ścigaczy i kutrów torpedowych) przebyły łącznie 1 milion 213 tysięcy mil morskich. Istotny wkład w II wojnę światową wnieśli również marynarze Polskiej Marynarki Handlowej. We wrześniu 1942 roku PMH liczyła 42 statki o łącznym tonażu około 140 tysięcy BTR. Uczestniczyły one w operacjach konwojowych na Atlantyku oraz w działaniach wojskowych, przewożąc żołnierzy alianckich m.in. podczas inwazji w Normandii czy lądowaniu na Półwyspie Ma- lajskim. W trakcie walk zginęło blisko 200 marynarzy, a 17 statków zostało zatopionych.


Piloci Polskich Sił Zbrojnych przed startem samolotu, 1944 R.

PO ZAKOŃCZENIU WOJNY

Po zakończeniu wojny w Europie sytuacja Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie była bardzo skomplikowana i wynikała z objęcia Polski przez Związek Sowiecki strefą wpływów. 22 czerwca 1945 roku Naczelny Wódz, generał Tadeusz Bór-Komorowski, w rozkazie nr 7 skierowanym do żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych pisał: Dziś, gdy przebrzmiały odgłosy walki na polach bitew o dalsze prawa do życia naszego Narodu, walczycie wyłącznie nieugiętym hartem ducha, moralną postawą i karnym poparciem wysiłków prawowitych władz Rzeczypospolitej Polskiej. Zło jakby sprzysięgło się przeciw nam, by sfałszować przed światem wkład Narodu Polskiego w walce z odwiecznym najeźdźcą germańskim o prawdziwą wolność świata. Umieliście przetrwać w boju najcięższe chwile nie szczędząc krwi własnej i życia. Wierzę, że dziś z tej ciężkiej próby, szarpiącej nerwy i serca, wyjdziecie silniejsi duchem, gotowi nadal zwalczać wszystkie przeszkody na naszym tułaczym szlaku do wolnej i niepodległej Ojczyzny […].

6 lipca 1945 roku władze brytyjskie cofnęły swoje uznanie legalnym władzom RP na uchodźstwie. Polskie Siły Zbrojne przeszły pod dowództwo brytyjskie. W maju 1946 roku powstał Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia, który miał pomóc żołnierzom PSZ w przystosowaniu się do życia w warunkach pokojowych i zdobyciu nowych kwalifikacji zawodowych. Wstępowanie do korpusu miało charakter ochotniczy, obowiązywały w nim jednak zasady dyscypliny i porządku wojskowego. Zasadniczą działalność zakończył w 1949 roku. Ostatni jego stan wynosił około 13 tysięcy żołnierzy PSZ. W większości udali się oni do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii i państw Ameryki Południowej, około 105 tysięcy wróciło do Polski. Ostateczna likwidacja polskich oddziałów nastąpiła 10 lipca 1947 roku. Wtedy to odbyło się uroczyste przekazanie sztandarów i odznaczeń bojowych jednostek do Instytutu Historycznego im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie.

ZA WIELKIE BITWY NA ZACHODZIE

Przez wiele lat w PRL żołnierze Polskich Sił Zbrojnych walczący na Zachodzie czekali na ustanowienie odznaczenia upamiętniającego ich wkład w walki II wojny światowej. Z przyczyn politycznych nastąpiło to dopiero pod koniec lat 80. XX wieku.


Uroczystość odznaczenia 14 KOMBATANTÓW 11 WO|NY ŚWIATOWE) Krzyżem Czynu Bojowego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Od prawej: Stanisław Skalski, Wacław Sekul, Franciszek Pietrzak, Edmund Druba, Jan Meysztowicz. Order wręcza Prezydent Wojciech Jaruzelski (warszawski Belweder, 30 października 1989 r.).

U stawą z 17 maja 1989 roku (Dz. U. 1989 nr 30, poz. 161) ustanowiono Krzyż Czynu Bojowego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie z okazji 45. rocznicy bitew stoczonych przez żołnierzy, lotników i marynarzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie – jako wyraz uznania, szacunku i pamięci dla ich czynu zbrojnego. Krzyż był nadawany przez Prezydenta RP (do lipca 1989 r. przez Radę Państwa) na wniosek ministra obrony narodowej, ministra spraw zagranicznych bądź Zarządu Głównego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację – żyjącym bądź zmarłym uczestnikom działań bojowych na Zachodzie w latach 1939-1945 (zarówno obywatelom polskim, jak i innych państw).

Jak podaje Zbigniew Puchalski w pracy „Dzieje polskich znaków zaszczytnych”: Po raz pierwszy odznaczenie nadano na mocy postanowienia Prezydenta z 30 sierpnia 1989 roku 15 kombatantom, których kandydatury zgłosił ZG ZBOWiD […]. Do roku 1998 nadano 15519 krzyży. Na mocy ustawy z 1992 roku nadawanie Krzyża Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie miało być zakończone 8 maja 1995 roku, ostatecznie okres ten przedłużono o cztery lata.

Do 1992 roku Krzyż Czynu Bojowego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie nosiło się w kolejności po Krzyżu Partyzanckim, od 1992 roku — po obecnie obowiązujących odznaczeniach państwowych.

WIELCY DOWÓDCY POLSCY

W Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie walczyło wielu wybitnych dowódców, cieszących się sławą geniuszy strategii. Odznaczali się wielką miłością do ojczyzny, doświadczeniem bojowym, braterstwem i odwagą.

Władysław Anders (1892-1970)


Generał Władysław Anders
– fotografia wykonana prawdopodobnie ok. 1944 r.

Urodził się 11 sierpnia 1892 roku w Błoniu koło Kutna. Studiował na politechnice w Rydze, a w 1910 roku rozpoczął służbę w armii rosyjskiej, w której ukończył szkołę podchorążych. Ponownie został powołany do armii podczas I wojny światowej. Walczył jako kawalerzysta, trzykrotnie odnosząc rany. Był doskonałym kawalerzystą i z tym rodzajem broni związał się na długie lata swojej służby wojskowej. W 1917 roku wstąpił do 1. Korpusu Polskiego w Rosji. Po jego demobilizacji udał się do Warszawy i tam zgłosił się do Polskiej Siły Zbrojnej. Następnie został przeniesiony do wojsk wielkopolskich, w których pełnił funkcję szefa sztabu Dowództwa Głównego. W kwietniu 1919 roku objął komendę nad 1. Pułkiem Ułanów Wielkopolskich (późniejszym 15. Pułkiem Ulanów Poznańskich), na którego czele walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. W opinii służbowej z 1921 roku generał Daniel Konarzewski napisał o nim: Wybitny pod każdym względem. Jest ozdobą Korpusu Oficerskiego. Bojowo nadzwyczaj dzielny. Po zakończeniu wojny studiował we francuskiej Ecole Superieure de Guerre; następnie służył w Generalnym Inspektoracie Kawalerii. Mimo iż w czasie majowego zamachu stanu w 1926 roku opowiedział się przeciwko Józefowi Piłsudskiemu, ten, doceniając jego kwalifikacje, powierzył mu dowództwo nad 2. Samodzielną Brygadą Kawalerii. W opinii służbowej z 1933 roku generał Bolesław Popowicz napisał: Jako dowódca posiada bardzo duże walory. W decyzji łatwy – konsekwentny w wykonaniu, a w decyzji twardy. Autorytet osobisty bardzo duży. Rok później został awansowany do stopnia generała brygady. Trzy lata później objął komendę nad Nowogródzką Brygadą Kawalerii, na której czele walczył we wrześniu 1939 roku przeciwko Niemcom i Sowietom. W potyczce z jednym z oddziałów radzieckich został dwukrotnie ranny i 29 września dostał się do niewoli. Więziony w ciężkich warunkach najpierw we Lwowie, a potem w Moskwie, przez 22 miesiące był poddawany brutalnym przesłuchaniom. Dopiero podpisanie układu Sikorski-Majski 30 lipca 1941 roku otworzyło mu drogę do wolności i dalszej służby Polsce. General Anders tworzył Armię Polską w ZSRR spośród zwalnianych z łagrów wygłodzonych Polaków w bardzo złych warunkach – brakowało nie tylko broni i mundurów, ale nawet żywności. Ostatecznie piętrzone przez władze sowieckie trudności skłoniły go do podjęcia starań o ewakuację oddziałów na tereny Persji, znajdujące się pod administracją brytyjską. Następnie w Iraku i Palestynie dowodził Armią Polską na Wschodzie. 19 sierpnia 1943 roku został dowódcą 2. Korpusu Polskiego. Na początku 1944 roku dobrze wyszkolony i wyposażony 2. Korpus został przerzucony na Półwysep Apeniński, by wziąć udział w działaniach wojennych na froncie włoskim. Tutaj rozpoczął się kolejny ważny etap życia Andersa, który byl jedynym generałem w Polskich Silach Zbrojnych na Zachodzie dowodzącym tak wielką jednostką w polu. Od lutego do maja 1945 roku pełnił obowiązki, a w latach 1946-1954 był Naczelnym Wodzem i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych RP. Po wojnie nie wrócił do kraju i zamieszkał w Londynie. Uchwałą Rady Ministrów z 26 września 1946 roku został pozbawiony obywatelstwa polskiego. Zmarł 12 maja 1970 roku i zgodnie z jego ostatnią wolą został pochowany wśród swoich żołnierzy na Polskim Cmentarzu Wojennym pod Monte Cassino. Pośmiertnie zrehabilitowano go Uchwalą Rady Ministrów z dnia 23 listopada 1971 roku. Był odznaczony m.in. czterokrotnie Orderem Wojennym Virtuti Militari II, III, IV oraz V klasy oraz czterokrotnie Krzyżem Walecznych. W 1995 roku został pośmiertnie uhonorowany Orderem Orła Białego.

Stanisław Kopański (1895-1976)


Generał Stanisław Kopański podczas rozmowy z premierem Stanisławem Mikołajczykiem, październik 1944 r.

Urodził się 19 maja 1895 roku w Petersburgu. Po ukończeniu gimnazjum studiował w Technicznym Instytucie Dróg i Komunikacji. W czasie I wojny światowej służył w armii rosyjskiej. Od listopada 1917 roku walczył w 1. Korpusie Polskim w Bobrujsku. Po rozpoczęciu służby w odrodzonym Wojsku Polskim wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W walkach na ulicach Wilna został ciężko ranny i stracił lewe oko. Po zakończeniu działań wojennych wrócił na Politechnikę Warszawską i w 1923 roku uzyskał tytuł inżyniera dróg i mostów. W 1924 roku wrócił do wojska. W latach 1924-1927 był wykładowcą balistyki w Oficerskiej Szkole Artylerii w Toruniu. W latach 1927-1929 studiował w Ecole Superieu- re de Guerre w Paryżu. Po powrocie do kraju był m.in. dowódcą dywizjonu w 6. Pułku Artylerii Ciężkiej, służył w Oddziale Operacyjnym SG WP, a także był zastępcą dowódcy Broni Pancernych w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Od 25 maja 1937 do marca

1939 dowodził 1. Pułkiem Artylerii Motorowej w Stryju. Następnie objął stanowisko szefa Oddziału III Operacyjnego SG WP. Po klęsce wrześniowej przedostał się do Francji. Decyzja generała Władysława Sikorskiego, który wiosną 1940 roku powierzył mu dowództwo nad planowaną brygadą polską w Syrii, okazała się przełomowym momentem w jego życiu. Z niezwykłym poświęceniem, w niezmiernie trudnych warunkach z „luźnego elementu polskiego” przedzierającego się z Polski na Środkowy Wschód utworzył brygadę. Po kapitulacji Francji, mimo próby internowania jednostki, stanowczo przeciwstawił się tej decyzji i zdołał przeprowadzić zwarty oddział do Palestyny pod dowództwo brytyjskie. 6 września 1940 roku został awansowany do stopnia generała brygady. Pod jego dowództwem Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich uczestniczyła w kampaniach północnoafrykańskich w latach 1941-1942, zyskując uznanie sprzymierzonych. Po reorganizacji brygady w 1942 roku stanął na czele 3. Dywizji Strzelców Karpackich. Decyzją Naczelnego Wodza z 21 lipca 1943 roku został powołany na stanowisko szefa Sztabu Naczelnego Wodza. Na nowym stanowisku przyczynił się do znacznego rozwoju organizacyjnego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Jednym z zasadniczych celów, które sobie wyznaczał, było znaczące odmłodzenie szeregów armii, w szczególności kadry dowódczej. Wyrażał przekonanie, że wobec ograniczonych możliwości w zakresie uzupełnień stanu osobowego jednostek PSZ ich udział w wojnie powinien być raczej symboliczny, a żołnierze polscy użyci tylko w najważniejszych kampaniach wojennych przynoszących Wojsku Polskiemu rozgłos i uznanie sprzymierzonych. 23 października 1944 roku został awansowany do stopnia generała dywizji. Po zakończeniu sześcioletnich zmagań wojennych został głównym inspektorem Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. 26 września 1946 roku władze komunistyczne pozbawiły go obywatelstwa polskiego. Zmarł 23 marca 1976 roku w Londynie. Był odznaczony m.in. Orderem Wojennym Virtuti Mi- litari IV i V klasy oraz dwukrotnie Krzyżem Walecznych.

Stanisław Maczek (1892-1994)


Generał Alphonse Juin dekoruje generała Stanisława Maczka
orderem Legii Honorowej, 26 lutego 1945 r.

Urodził się 31 marca 1892 roku w Szczercu pod Lwowem. Tam też działał w Związku Strzeleckim. Podczas I wojny światowej walczył na froncie włoskim w szeregach armii austro-węgierskiej. W listopadzie 1918 roku wstąpił do odradzającego się Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po jej zakończeniu piastował różne stanowiska dowódcze. We wrześniu 1939 roku dowodził 10. Brygadą Kawalerii Zmotoryzowanej wchodzącą w skład Armii „Kraków”. Jako jeden z nielicznych polskich dowódców doskonale dowodził powierzoną jednostką, umiejętnie prowadząc boje odwrotowe i manewry osłonowe. W walkach z siłami niemieckiego XXII Korpusu Pancernego zadał mu dotkliwe straty m.in. w bitwach pod Jordanowem, Łańcutem i Rzeszowem. Wobec braku możliwości prowadzenia dalszych walk obronnych zdołał przeprowadzić pozostałości brygady z bronią i całym sprzętem na Węgry. W uznaniu zasług został wówczas awansowany do stopnia generała brygady. Po internowaniu przedostał się do Francji. 2 listopada 1939 roku objął dowództwo oddziałów polskich w Coetquidan. Od pierwszych chwil na ziemi francuskiej myślał o zorganizowaniu dywizji pancernej. W Painpont stworzył ośrodek kawalerii i broni pancernej, do którego ściągał niemał każdego kawalerzystę i pancerniaka, kierowców i mechaników. Dzięki uporowi i konsekwencji udało mu się zorganizować 10. Brygadę Kawalerii Pancernej, jednostkę kontynuującą piękną wrześniową kartę 10. BKZ. Po klęsce w kampanii 1940 roku przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie organizował 1. Dywizję Pancerną, która weszła do walki 1 sierpnia 1944 roku w Normandii. W czasie kolejnych miesięcy odznaczyła się w bojach pod Falaise. Jak mówił generał Montgomery: Niemcy znaleźli się jak gdyby w butelce, korkiem od tej butelki była polska 1 DPanc. Polska dywizja zdobyła następnie m.in. Abbeville, Saint-Omer, Cassel we Francji; Ypres i Gandawę w Belgii, w Holandii zaś Antwerpię i Bredę. Szlak bojowy dywizja generała Maczka skończyła w mieście portowym Wilhelmshaven w Niemczech. Po wojnie prowadził 1. Korpus Polski w Szkocji, a następnie objął dowództwo nad Wojskiem Polskim w Wielkiej Brytanii. W 1946 roku na wniosek marszałka Michała Żymierskiego władze komunistyczne odebrały mu obywatelstwo polskie (przywrócono mu je w 1971 r.). Pozbawiony świadczeń pracował m.in. jako sprzedawca i barman. Zmarł 11 grudnia 1994 roku w Edynburgu. Był odznaczony m.in. Srebrnym, Złotym i Komandorskim Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari, czterokrotnie Krzyżem Walecznych i Krzyżem Ko- mandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1994 roku uhonorowano go Orderem Orła Białego.

Mateusz Iżycki (1898-1952)


Gen. Mateusz Iżycki podczas audiencji
u prezydenta Władysława Raczkiewicza.

Urodził się 22 lutego 1898 roku w Odessie. W czasie I wojny światowej działał w Polskiej Organizacji Wojskowej oraz służył w armii rosyjskiej. Po wojnie wstąpił do odradzającego się Wojska Polskiego. Brał udział w walkach z Ukraińcami i Sowietami. We wrześniu

1939 roku początkowo był szefem sztabu lotnictwa Armii „Łódź”, a później, od 11 września, dowódcą lotnictwa i obrony przeciwlotniczej Armii „Warszawa”. W nocy z 25 na 26 września drogą powietrzną opuścił oblężoną Warszawę i wylądował na Węgrzech. Ewakuowano go następnie do Francji. Od końca października

1940 roku był szefem Oddziału Operacyjnego Dowództwa Lotnictwa i OPL, a po kilku tygodniach Dowództwa Polskich Sił Powietrznych we Francji. Po klęsce Francji przedostał się do Afryki. Został delegatem Inspektora Polskich Sił Powietrznych na Środkowym Wschodzie. 14 września 1943 roku mianowano go Inspektorem Polskich Sil Powietrznych. 1 marca 1944 roku został awansowany do stopnia generała brygady. Od kwietnia był dowódcą Polskich Sił Powietrznych. Służbę na tym stanowisku zakończył oficjalnie w kwietniu 1947 roku. Pozostał na emigracji. Zmarł 12 lutego 1952 roku w Londynie. Pochowany został na cmentarzu Northwood pod Londynem. 18 czerwca 1996 roku urna z ziemią z jego grobu została złożona w Sanktuarium Lotniczym w Katedrze Polowej WP w Warszawie. Był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V klasy oraz trzykrotnie Krzyżem Walecznych.

Zygmunt Bohusz-Szyszko (1893-1982)


Generał Władysław Sikorski wręcza sztandar pułkownikowi Zygmuntowi Bohuszowi-Szyszce, Malestroit, kwiecień 1940
r.

Urodził się 19 stycznia 1893 roku w Chełmie. W czasie I wojny światowej służył armii rosyjskiej w 12. Pułku Grenadierów. W grudniu 1916 roku otrzymał pozwolenie na wstąpienie do szeregów 2. Brygady Legionów Polskich. 1 listopada 1918 roku zasilił szeregi odradzającego się Wojska Polskiego. Wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Pełnił służbę na różnych stanowiskach dowódczych i sztabowych. 2 września 1939 roku został wyznaczony na stanowisko dowódcy 16. Pomorskiej Dywizji Piechoty w Grudziądzu. Dywizją tą dowodził w walkach nad Bzurą, w bitwie o Łowicz i pod Witkowicami, gdzie w trakcie przeprawy przez Bzurę dywizja została praktycznie rozbita przez przeważające siły niemieckie. Przez Węgry przedostał się do Francji. 9 lutego 1940 roku został dowódcą i organizatorem Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich, która na przełomie maja i czerwca wzięła udział w walkach o Narwik. Bezpośrednio przed bojem otrzymał awans do stopnia generała brygady. Po klęsce Francji przedostał się do Wielkiej Brytanii. Od września 1940 do czerwca 1941 roku był komendantem Centralnego Obozu Wyszkolenia w Szkocji. W sierpniu 1941 roku wyjechał do Moskwy na czele polskiej misji wojskowej, której zadaniem było organizowanie Wojska Polskiego na terenie Związku Radzieckiego. 14 sierpnia, reprezentując stronę polską, podpisał polsko-radziecką umowę wojskową stanowiącą podstawę dla organizowania oddziałów polskich w ZSRR. W marcu 1942 roku został szefem sztabu Armii Polskiej w ZSRR. Po ewakuacji na Bliski Wschód został dowódcą 5. Kresowej Dywizji Piechoty, a od 16 czerwca 1943 roku także zastępcą dowódcy 2. Korpusu Polskiego. Wziął udział w walkach we Włoszech, dowodząc korpusem, pod nieobecność generała Andersa w kwietniu 1945 roku, w zwycięskich walkach o Bolonię. W czerwcu 1945 roku został awansowany do stopnia generała dywizji. Zmarł 20 czerwca 1982 roku w Londynie. Był odznaczony m.in. Orderem Wojennym Virtuti Militari IV i V klasy oraz czterokrotnie Krzyżem Walecznych.

Władysław Sikorski (1881-1943)

Urodził się 20 maja 1881 roku w Tuszowie Narodowym kolo Mielca. Cale życie spędził na walce o odzyskanie, a następnie zachowanie przez Polskę wolności i suwerenności. Czynnie uczestniczył w działalności organizacji niepodległościowych. W czasie I wojny światowej walczył w Legionach Polskich. Na polu walki szczególnie odznaczył się w czasie wojny polsko-bolszewickiej, a zwłaszcza w czasie bitwy warszawskiej. W rozkazie z 1921 roku czytamy: Za osobistą odwagę wykazaną na polu walki w bezpośrednim zetknięciu się z nieprzyjacielem nadaję gen.-ppor. Władysławowi Sikorskiemu „Krzyż Walecznych” po trzykroć: po raz pierwszy za zdobycie w dn. 11.I.1919 r. Bartatowa; po raz drugi za […] doszczętne rozbicie grupy północnej „Klee” […] i po raz trzeci za zwycięskie odparcie ponawianych przez Rusinów zaciekłych ataków na linii Wereszczyca […]. 1 kwietnia 1921 roku został pierwszym po zakończeniu wojny szefem Sztabu Generalnego WP, zaś rok później, po zamordowaniu prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Gabriela Narutowicza, powierzono mu urząd premiera i ministra spraw wewnętrznych. Do 1926 roku zajmował najwyższe stanowiska państwowe, następnie wyjechał do Francji, gdzie rozpoczął studia wojskowe. Związał się politycznie z Front Morges. W 1939 roku – pozbawiony przydziału mobilizacyjnego – przeszedł do Francji, zostając wkrótce premierem rządu RP na uchodźstwie i Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych. Zginął tragicznie 4 lipca 1943 roku w niewyjaśnionej dotychczas katastrofie lotniczej w Gibraltarze. W 1993 roku został pochowany na Wawelu.

Opracowanie: Jarosław Praclewski

Dodaj komentarz